「-o, -avi, -atum, -are」:甲式の標準動詞
①不定詞(infinitivus)・分詞(participium)
ラテン語で不定詞・分詞が存在するのは、現在時制・完了時制・未来時制の三つである。分詞に関しては、現代でも、例えばドイツ語では一応三つの時制が揃っている(liebend, geliebt, zu liebend)。しかし、ラテン語では、更に未来時制の能動態というのがある。これは、「まさに~しようとしている」という意味である。
不定詞に関しては、現在時制・完了時制・未来時制がある。これもドイツ語と一緒である(能動態:(zu) lieben, geliebt (zu) haben, lieben (zu) werden、受動態:geliebt (zu) werden, geliebt worden (zu) sein, -)。しかし、受動態の未来時制の不定詞が存在する点で、やはりラテン語のほうがひとつ形が多い。これを補うために、ラテン語では「eo」の受動態不定詞 である「iri」の援けを借りる。
なお、ドイツ語の受動態未来時制について補足すると、定動詞であれば、未来時制をとる主文の中の名詞に係る関係節の中で、「geliebt werden werden」というような形になっているのを見かけたことがある。しかし、「geliebt werden zu werden」のように不定詞で受動態未来時制となると、見たことがないので、ここでは「なし」としておいた。
結局、能動態不定詞・受動態不定詞・能動態分詞・受動態分詞の4つともにそろっているのは、未来時制のみである。受動態の未来分詞は、特にゲルンディー ウゥム(gerundivum)ともいい、ゲルンディウム(gerundium)の言い換えとしてよく使われる。
態\時制 | 現在(praesens) | 完了(perfectum) | 未完了 | 過去完了 | 未来(futurum) | 前未来 |
能動態不定詞 | -are (amare) | -avisse / -asse (amavisse / amasse) |
- | - | -aturus esse (amaturus esse) |
- |
受動態不定詞 | -ari (amari) | -atus esse (amatus esse) |
- | - | -atum iri (amatum iri) |
- |
能動態分詞 | -ans (amans) | - | - | - | -anturus (amaturus) | - |
受動態分詞 | - | -atus (amatus) | - | - | -andus (amandus) | - |
分詞について、上の表に示したのは男性主格単数である。分詞の格変化は下の表の通りである。但し、受動態未来分詞(ゲルンディーウゥム)の格変化について は、⑤を参照。能動態現在分詞の格変化は、I型の「-s, -s, -s」の形容詞の格変化と同じであり、能動態未来分詞と受動態完了分詞の格変化は、OA型の格変化と同じである。
なお、以上のことは、分詞を使う不定詞、つまり、受動態完了時制不定詞と能動態未来時制不定詞にも当て嵌まる。これに対して、受動態未来時制不定詞では、 スピーヌムを使うので、以上のことは当て嵌まらない(この不定詞は不変化の中性である)。
態・時制 | 能動態現在分詞 | 能動態未来分詞 | 受動態完了分詞 | |||||||
性 | 男性 | 女性 | 中性 | 男性 | 女性 | 中性 | 男性 | 女性 | 中性 | |
単数 | 主格 | -ans (amans) |
-ans (amans) |
-ans (amans) |
-aturus (amaturus) |
-atura (amatura) |
-aturum (amaturum) |
-atus (amatus) |
-ata (amata) |
-atum (amatum) |
属格 | -antis (amantis) | -antis (amantis) |
-antis (amantis) |
-aturi (amaturi) |
-aturae (amaturae) |
-aturi (amaturi) |
-ati (amati) |
-atae (amatae) |
-ati (amati) |
|
与格 | -anti (amanti) | -anti (amanti) |
-anti (amanti) |
-aturo (amaturo) |
-aturae (amaturae) |
-aturo (amaturo) |
-ato (amato) |
-atae (amatae) |
-ato (amato) |
|
対格 | -antem (amantem) |
-antem (amantem) |
-ans (amans) |
-aturum (amaturum) |
-aturam (amaturam) |
-aturum (amaturum) |
-atum (amatum) |
-atam (amatam) |
-atum (amatum) |
|
奪格 | -ante (-anti)
(amante (amanti)) |
-ante (-anti) (amante (amanti)) |
-ante (-anti) (amante (amanti)) |
-aturo (amaturo) |
-atura (amatura) |
-aturo (amaturo) |
-ato (amato) |
-ata (amata) |
-ato (amato) |
|
複数 | 主格 | -antes (amantes) |
-antes (amantes) |
-antia (amantia) |
-aturi (amaturi) |
-aturae (amaturae) |
-atura (amatura) |
-ati (amati) |
-atae (amatae) |
-ati (amati) |
属格 | -antium
(amantium) |
-antium (amantium) |
-antium (amantium) |
-aturorum (amaturorum) |
-aturarum (amaturarum) |
-aturorum (amaturorum) |
-atorum (amatorum) |
-atarum (amatarum) |
-atorum (amatorum) |
|
与格 | -antibus
(amantibus) |
-antibus (amantibus) |
-antibus (amantibus) |
-aturis (amaturis) |
-aturis (amaturis) |
-aturis (amaturis) |
-atis (amatis) |
-atis (amatis) |
-atis (amatis) |
|
対格 | -antis (-antes)
(amantis (amantes)) |
-antis (-antes) (amantis (amantes)) |
-antia (amantia) |
-aturos (amaturos) |
-aturas (amaturas) |
-atura (amatura) |
-atos (amatos) |
-atas (amatas) |
-ata (amata) |
|
奪格 | -antibus
(amantibus) |
-antibus (amantibus) |
-antibus (amantibus) |
-aturis (amaturis) |
-aturis (amaturis) |
-aturis (amaturis) |
-atis (amatis) |
-atis (amatis) |
-atis (amatis) |
②現在(praesens)・完了(perfectum)
現在時制と、その完了である完了時制の活用は、下の表に示してある。直説法・接続法に関しては完全に揃っているが、命令法では不完全であ る。命令法について、いくつか補足説明をしておこう。- 命令法では、三人称を欠いているが(これに対して、未来時制にはある)、これは、接続法で代用する。 「amet」(彼/彼女は愛せ)、「ament」(彼ら/彼女らは愛せ)の如し。
- また、命令法では、一人称複数(フランス語の「aimons」に相当するもの)も欠いているが、これも接続法で代用する。
- また、二人称の命令法も、「ne」を伴って否定文になると、やはり接続法 を使う。
- フランス語(「aie aimé」、「ayons aimé」、「ayez aimé」)と異なり、完了の命令法はない。
態(vox) | 能動態(activa) | |||||
時制(tempus) | 現在(praesens) | 完了(perfectum) | ||||
叙法(modus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) |
1人称単数(ego) | -o (amo) | -em (amem) | - | -avi (amavi) | -averim (amaverim) | - |
2人称単数(tu) | -as (amas) | -es (ames) | -a (ama) | -avisti (amavisti) | -averis (amaveris) | - |
3人称単数(is/ea/id) | -at (amat) | -et (amet) | - | -avit (amavit) | -averit (amaverit) | - |
1人称複数(nos) | -amus (amamus) | -emus (amemus) | - | -avimus (amavimus) | -averimus (amaverimus) | - |
2人称複数(vos) | -atis (amatis) | -etis (ametis) | -ate (amate) | -avistis (amavistis) | -averitis (amaveritis) | - |
3人称複数(ii(ei)/eae/ea) | -ant (amant) | -ent (ament) | - | -averunt (amaverunt) | -averint (amaverint) | - |
態(vox) | 受動態(passiva) | |||||
時制(tempus) | 現在(praesens) | 完了(perfectum) | ||||
叙法(modus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) |
1人称単数(ego) | -or (amor) | -er (amer) | - | -atus sum (amatus sum) | -atus sim (amatus sim) |
- |
2人称単数(tu) | -aris (amaris) | -eris (ameris) | -are (amare) | -atus es (amatus es) |
-atus sis (amatus sis) |
- |
3人称単数(is/ea/id) | -atur (amatur) | -etur (ametur) | - | -atus est (amatus est) |
-atus sit (amatus sit) |
- |
1人称複数(nos) | -amur (amamur) | -emur (amemur) | - | -ati sumus (amati sumus) | -ati simus (amati simus) |
- |
2人称複数(vos) | -amini (amamini) | -emini (amemini) | -amini (amamini) | -ati estis (amati estis) |
-ati sitis (amati sitis) |
- |
3人称複数(ii(ei)/eae/ea) | -antur (amantur) | -entur (amentur) | - | -ati sunt (amati sunt) |
-ati sint (amati sint) |
- |
女性の場合、「-atus (amatus)」(単数)は「-ata (amata)」になり、「-ati (amati)」(複数)は「-atae (amatae)」になる。
又、中性の場合、「-atus (amatus)」(単数)は「-atum (amatum)」になり、「-ati (amati)」(複数)は「-ata (amata)」になる。
③未完了(imperfectum)・過去完了(plusquamperfectum)
未完了時制と、その完了である過去完了時制においては、直説法と接続法は完全に揃っているが、命令法をまったく欠いている。おそらく、過ぎ去ったことに命 令しても無意味だからであろう。なお、過去完了時勢については、すべて複合的な形であり、しかも、次のようにきわめて規則的で覚えやすい。- 能動態においては、だいたい「完了幹+「sum, fui, -, esse」の未完了形(直説法・接続法)」という形をしている。但し、接続法では「-e-」が「-i-」に音韻変化をしている。
- 受動態においては、「受動態完了分詞+「sum, fui, -,
esse」の未完了形(直説法・接続法)」という形をしている。
態(vox) | 能動態(activa) | |||||
時制(tempus) | 未完了(imperfectum) | 過去完了(plusquamperfectum) | ||||
叙法(modus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) |
1人称単数(ego) | -abam (amabam) |
-arem (amarem) |
- | -averam (amaveram) | -avissem (amavissem) | - |
2人称単数(tu) | -abas (amabas) |
-ares (amares) |
- | -averas (amaveras) | -avisses (amavisses) | - |
3人称単数(is/ea/id) | -abat (amabat) |
-aret (amaret) |
- | -averat (amaverat) | -avisset (amavisset) | - |
1人称複数(nos) | -abamus (amabamus) |
-aremus (amaremus) |
- | -averamus (amaveramus) | -avissemus (amavissemus) | - |
2人称複数(vos) | -abatis (amabatis) |
-aretis (amaretis) |
- | -averatis (amaveratis) | -avissetis (amavissetis) | - |
3人称複数(ii(ei)/eae/ea) | -abant (amabant) |
-arent (amarent) |
- | -averant (amaverant) | -avissent (amavissent) | - |
態(vox) | 受動態(passiva) | |||||
時制(tempus) | 未完了(imperfectum) | 過去完了(plusquamperfectum) | ||||
叙法(modus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) |
1人称単数(ego) | -abar (amabar) | -arer (amarer) | - | -atus eram (amatus eram) | -atus essem (amatus essem) |
- |
2人称単数(tu) | -abaris (amabaris) | -areris (amareris) | - | -atus eras (amatus eras) | -atus esses (amatus esses) |
- |
3人称単数(is/ea/id) | -abatur (amabatur) | -aretur (amaretur) | - | -atus erat (amatus erat) | -atus esset (amatus esset) |
- |
1人称複数(nos) | -abamur (amabamur) | -aremur (amaremur) | - | -ati eramus (amati eramus) | -ati essemus (amati essemus) |
- |
2人称複数(vos) | -abamini (amabamini) | -aremini (amaremini) | - | -ati eratis (amati eratis) |
-ati essetis (amati essetis) |
- |
3人称複数(ii(ei)/eae/ea) | -abantur (amabantur) | -arentur (amarentur) | - | -ati erant (amati erant) |
-ati essent (amati essent) |
- |
女性の場合、「-atus (amatus)」(単数)は「-ata (amata)」になり、「-ati (amati)」(複数)は「-atae (amatae)」になる。
又、中性の場合、「-atus (amatus)」(単数)は「-atum (amatum)」になり、「-ati (amati)」(複数)は「-ata (amata)」になる。
④未来(futurum)・前未来(futurum praeteritum)
未来時制と、その完了である前未来時制では、接続法をまったく欠いている。これは、そもそも未来時制は未来を想定して述べているのであるから、そこに重ね て「想定されたことがら」を話すための叙法である接続法を用いる必要がないからであろう。完了時制・過去完了時制に命令法が存在しないことは既に見たが、前未来時制にもやはり命令法は存在しない。要するに、完了系の時制には、命令法はまったく 存在しない。
未来時制の命令法は、未来に対して命令するということである。法律や遺言に用いられる。したがって、重要なのは三人称であるが、一応二人称も存在する(し かし、これは見ての通り三人称の借用である)。ドイツ語に訳すときは、「sollen」を使って訳す。
態(vox) | 能動態(activa) | |||||
時制(tempus) | 未来(futurum) | 前未来(futurum praeteritum) | ||||
叙法(modus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) |
1人称単数(ego) | -abo (amabo) | - | - | -avero (amavero) | - | - |
2人称単数(tu) | -abis (amabis) | - | -ato (amato) | -averis (amaveris) | - | - |
3人称単数(is/ea/id) | -abit (amabit) | - | -ato (amato) | -averit (amaverit) | - | - |
1人称複数(nos) | -abimus (amabimus) | - | - | -averimus (amaverimus) | - | - |
2人称複数(vos) | -abitis (amabitis) | - | -atote (amatote) | -averitis (amaveritis) | - | - |
3人称複数(ii(ei)/eae/ea) | -abunt (amabunt) | - | -anto (amanto) | -averint (amaverint) | - | - |
態(vox) | 受動態(passiva) | |||||
時制(tempus) | 未来(futurum) | 前未来(futurum praeteritum) | ||||
叙法(modus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) | 直説法(indicativus) | 接続法(subiunctivus) | 命令法(imperativus) |
1人称単数(ego) | -abor (amabor) |
- |
- | -atus ero (amatus ero) | - |
- |
2人称単数(tu) | -aberis (amaberis) |
- |
-ator (amator) | -atus eris (amatus eris) | - |
- |
3人称単数(is/ea/id) | -abitur (amabitur) |
- |
-ator (amator) | -atus erit (amatus erit) | - |
- |
1人称複数(nos) | -abimur (amabimur) |
- |
- |
-ati erimus (amati erimus) | - |
- |
2人称複数(vos) | -abimini (amabimini) |
- |
- |
-ati eritis (amati eritis) |
- |
- |
3人称複数(ii(ei)/eae/ea) | -abuntur (amabuntur) |
- |
-antor (amantor) | -ati erunt (amati erunt) |
- |
- |
女性の場合、「-atus (amatus)」(単数)は「-ata (amata)」になり、「-ati (amati)」(複数)は「-atae (amatae)」になる。
又、中性の場合、「-atus (amatus)」(単数)は「-atum (amatum)」になり、「-ati (amati)」(複数)は「-ata (amata)」になる。
⑤ゲルンディウム(gerundium)・ゲルンディーウゥム(gerundivum)・スピーヌム(supinum)
ゲルンディウム・ゲルンディーウゥム・スピーヌムについては、あとで詳しく見るが、いずれも動詞が他の品詞に転化した形である。ゲルンディウム・スピーヌ ムは名詞に転化した形であり、ゲルンディーウゥムは形容詞に転化した形の一つである。実は、ゲルンディーウゥムとは、受動態未来分詞の別称であり、①で既 に見た。しかし、よく使うし、ゲルンディウムとの異同を示しておく必要があるので、ここで再び取り上げる。ゲルンディウム・スピーヌムともに複数はない。ゲルンディウムの単数では主格を欠いているが、動詞を主語にとる場合には不定形を使うからである。
数・格\人称 | gerundium 中性 |
gerundivum 男性 |
gerundivum 女性 |
gerundivum 中性 |
supinum |
|
単数(singularis) | 主格(nominativus) | - |
-andus (amandus) |
-anda (amanda) |
-andum (amandum) |
- |
属格(genitivus) | -andi (amandi) |
-andi (amandi) |
-andae (amandae) |
-andi (amandi) |
- |
|
与格(dativus) | -ando (amando) |
-ando (amando) |
-andae (amandae) |
-ando (amando) |
- |
|
対格(accusativus) | -andum (amandum) |
-andum (amandum) |
-andam (amandam) |
-andum (amandum) |
-atum (amatum) |
|
奪格(ablativus) | -ando (amando) |
-ando (amando) |
-anda (amanda) |
-ando (amando) |
-atu (amatu) |
|
複数(pluralis) | 主格(nominativus) | - |
-andi (amandi) |
-andae (amandae) |
-anda (amanda) |
- |
属格(genitivus) | - |
-andorum
(amandorum) |
-andarum
(amandarum) |
-andorum
(amandorum) |
- |
|
与格(dativus) | - |
-andis (amandis) |
-andis (amandis) |
-andis (amandis) |
- |
|
対格(accusativus) | - |
-andos (amandos) |
-andas (amandas) |
-anda (amanda) |
- |
|
奪格(ablativus) | - |
-andis (amandis) |
-andis (amandis) |
-andis (amandis) |
- |
⑥この活用をする動詞
この活用をする動詞には、次のようなものがある。- amo, amavi, amatum, amare (愛する)
- basio, basiavi, basiatum, basiare (キスする)
- conservo, conservavi, conservatum, conservare (保管する、守る)
- creo, creavi, creatum, creare (創造する)
- culpo, culpavi, culpatum, culpare (非難する)
- delecto, delectavi, delectatum, delectare (喜ばす)
- deporto, deportavi, deportatum, deportare (持ち去る)
- festino, festinavi, festinatum, festinare (急ぐ、急がせる)
- habito, habitavi, habitatum, habitare (住む)
- irrito, irritavi, irritatum, irritare (怒らせる)
- laboro, laboravi, laboratum, laborare (働く)
- laudo, laudavi, laudatum, laudare (褒める)
- obduro, obduravi, obduratum, obdurare (堅くする、持ちこたえる)
- orno, ornavi, ornatum, ornare (飾る)
- pecco, peccavi, peccatum, peccare (過ちを犯す)
- porto, portavi, portatum, portare (運ぶ)
- recuso, recusavi, recusatum, recusare (拒む)
- satio, satiavi, satiatum, satiare (満足させる)
- vito, vitavi, vitatum, vitare (避ける)
- voco, vocavi, vocatum, vocare (呼ぶ)
- volo, volavi, volatum, volare (飛ぶ)