形容詞のOA型格変化
ラテン語の形容詞の格変化の第1の型は、OA型の格変化(独:o/a-Deklination)である。
名前の通り、名詞のO型格変化と名詞のA型格変化を混合させたような格変化をする。すなわち、男性においてはO型の格変化をし、女性においてはA型の格変化をし、中性であればO型の格変化(専ら「-um, -i」のパターン)をする。このことに例外はない。
名詞においては、A型の格変化をする男性名詞とか、O型の格変化をする女性名詞があったが、このようなことは形容詞では起こらない。だから、名詞の性が分からなくても、形容詞によって名詞の性が大体分かる。
例えば、キケローの著作に『De re publica』(公共体について)というのがあるが、「de」は奪格支配の前置詞だから、「publica」は奪格ということになり、だとするとこれは女性形容詞であると分かり、ということは「re」(res, rei)は女性名詞であると分かるのである。
また、更に有難いことに、形容詞の場合、ギリシア語式の格変化はない。このため、A型の変化では「-a, -ae」のパターンの格変化しかない。また、O型男性形容詞の格変化のパターンも、
- 「-us, -i」
- 「-, -i:語幹変化なし」
- 「-, -i:語幹変化あり」
OA型の形容詞を書くときには、男性単数主格・女性単数主格・中性単数主格を並べて書く。上記をまとめると、結局次の三つのパターンに要約できる。
- -us, -a, -um
- -, -a, -um:語幹変化なし
- -, -a, -um:語幹変化あり
「-us, -a, -um」
第一のパターンは、「-us, -a, -um」である。このパターンには多くの形容詞が属するほか、若干の所有形容詞と数詞も属する。また、最上級の変化もこのパターンに従う。それでは、「よい」という意味の「bonus, bona, bonum」を例にとって格変化のパラディグマを示そう。
数・格\性 | 男性(masculinum) |
女性(femininum) |
中性(neutrum) |
|
単数(singularis) | 主格(nominativus) | -us (bonus) |
-a (bona) |
-um (bonum) |
属格(genitivus) | -i (boni) |
-ae (bonae) |
-i (boni) |
|
与格(dativus) | -o (bono) |
-ae (bonae) |
-o (bono) |
|
対格(accusativus) | -um (bonum) |
-am (bonam) |
-um (bonum) |
|
奪格(ablativus) | -o (bono) |
-a (bona) |
-o (bono) |
|
複数(pluralis) | 主格(nominativus) | -i (boni) |
-ae (bonae) |
-a (bona) |
属格(genitivus) | -orum (bonorum) |
-arum (bonarum) |
-orum (bonorum) |
|
与格(dativus) | -is (bonis) |
-is (bonis) |
-is (bonis) |
|
対格(accusativus) | -os (bonos) |
-as (bonas) |
-a (bona) |
|
奪格(ablativus) | -is (bonis) |
-is (bonis) |
-is (bonis) |
- このパターンの格変化をする所有形容詞
meus, mea, meum
一人称単数通性
tuus, tua, tuum
二人称単数通性
suus, sua, suum
三人称単数・複数通性
- このパターンの格変化をする数詞
unus, una, unum
I
viginti unus, viginti una, viginti unum
XXI
triginta unus, triginta una, triginta unum
XXXI
quadraginta unus, quadraginta una, quadraginta unum
XLI
quinquaginta unus, quinquaginta una, quinquaginta unum
LI
sexaginta unus, sexaginta una, sexaginta unum
LXI
septuaginta unus, septuaginta una, septuaginta unum
LXXI
octoginta unus, octoginta una, octoginta unum
LXXXI
nonaginta unus, nonaginta una, nonaginta unum
XCI
centum unus, centum una, centum unum
CI
ducenti, ducentae, ducenta
CC
trecenti, trecentae, trecenta
CCC
quadringenti, quadringentae, quadringenta
CCCC (CD)
quingenti, quingentae, quingenta
D
sescenti, sescentae, sescenta
DC
septingenti, septingentae, septingenta
DCC
octingenti, octingentae, octingenta
DCCC
nongenti, nongentae, nongenta
DCCCC (CM)
primus, prima, primum
第1の
secundus, secunda, secundum
第2の
tertius, tertia, tertium
第3の
quartus, quarta, quartum
第4の
quintus, quinta, quintum
第5の
sextus, sexta, sextum
第6の
septimus, septima, septimum
第7の
octavus, octava, octavum
第8の
nonus, nona, nonum
第9の
decimus, decima, decimum
第10の
undecimus, undecima, undecimum
第11の
duodecimus, duodecima, duodecimum
第12の
- このパターンの格変化をする形容詞
acerbus, acerba, acerbum
苦々しい、苛烈な、未熟な、冷淡な、つれない
aeternus, aeterna, aeternum
永遠の
albus, alba, album
白い
altus, alta, altum
高い
amicus, amica, amicum
親しい
angustus, angusta, angustum
狭い(ango, anxi, anctum, angere(狭める、締め付ける、苦しめる)から)
antiquus, antiqua, antiquum
昔の、旧い
anxius, anxia, anxium
心配した、不安な、(ango, anxi, anctum, angereから)
- anxius re
- anxius de re
- anxius pro aliquo
aureus, aurea, aureum
黄金の
avarus, avara, avarum
貪欲な
avidus, avida, avidum
熱望した、貪欲な
barbarus, barbara, barbarum
外国の、未開の
bonus, bona, bonum
よい、善良な
capitivus, capitiva, capitivum
捕えられた
certus, certa, certum
決然たる、確実な
- mihi certum est inf. :~は私の固い決心だ
- aliquem certiorem facere (alicuius rei / de re / accusativus cum infinitivo):~を~(人)に確
報する
ceterus, cetera, ceterum
その他の
Circaeus, Circaea, Circaeum
キルケー(Circe、神名)の
clarus, clara, clarum
輝かしい、有名な
cunctus, cuncta, cunctum
全部の
cupidus, cupida, cupidum
熱望した、欲求した
debitus, debita, debitum
当然の(debeoから)
decorus, decora, decorum
似合わしい、愛らしい、美しい
densus, densa, densum
密な、厚い(decorから)
diversus, diversa, diversum
反対の、異なった
divinus, divina, divinum
神の、神々しい、神聖な
doctus, docta, doctum
教えられた、堪能な
dubius, dubia, dubium
躊躇った、不確かな、未決定の、覚束ない (duo, duae, duo(二)から)
durus, dura, durum
堅い、丈夫な、野蛮な、鈍感な、無感覚な
ebrius, ebria, ebrium
酔った、酩酊した、飽和点を過ぎた、飽きた
egregius, egregia, egregium
素晴らしい
exiguus, exigua, exiguum
狭い、僅かの
extremus, extrema, extremum
最も外の、最終の、最高の
fecundus, fecunda, fecundum
豊饒な、肥沃な
ferreus, ferrea, ferreum
鉄の、残酷な
fessus, fessa, fessum
疲れ果てた
finitimus, finitima, finitimum
隣接した、親族の
foedus, foeda, foedum
醜い、きたない、不名誉の
formosus, formosa, formosum
形のよい
Gallicus, Gallica, Gallicum
ガリアの
Graecus, Graeca, Graecum
ギリシアの
gratus, grata, gratum
気に入りの、有難い
- persona non grata:ペルソナ・ノーン・グラータ
herbidus, herbida, herbidum
草の
hesternus, hesterna, hesternum
昨日の
humanus, humana, humanum
人の、人間の、親切な
Iaponicus, Iaponica, Iaponicum
日本の
improbus, improba, improbum
たちの悪い
laetus, laeta, laetum
嬉しい
magnus, magna, magnum
大きい
malus, mala, malum
悪い
maritimus, maritima, maritimum
海の
mortuus, mortua, mortuum
死んだ
multus, multa, multum
たくさんの
novus, nova, novum
新しい
parvus, parva, parvum
小さい
plenus, plena, plenum
満ちた
Romanus, Romana, Romanum
ローマの
validus, valida, validum
健康な、逞しい
「-, -a, -um」:語幹変化なし
次に取り上げるのは、単数主格で「-, -a, -um」となり、かつ、男性単数主格とそれ以外で語幹が変化しないものである。「自由な」を意味する「liber, libera, liberum」を例に挙げて、格変化のパラディグマを示そう。
数・格\性 | 男性(masculinum) |
女性(femininum) |
中性(neutrum) |
|
単数(singularis) | 主格(nominativus) | - (liber) |
-a (libera) |
-um (liberum) |
属格(genitivus) | -i (liberi) |
-ae (liberae) |
-i (liberi) |
|
与格(dativus) | -o (libero) |
-ae (liberae) | -o (libero) |
|
対格(accusativus) | -um (liberum) |
-as (liberas) |
-um (liberum) |
|
奪格(ablativus) | -o (libero) |
-a (libera) |
-o (libero) |
|
複数(pluralis) | 主格(nominativus) | -i (liberi) |
-as (liberae) |
-a (libera) |
属格(genitivus) | -orum
(liberorum) |
-arum
(liberarum) |
-orum
(liberorum) |
|
与格(dativus) | -is (liberis) |
-is (liberis) |
-is (liberis) |
|
対格(accusativus) | -os (liberos) |
-as (liberas) |
-a (libera) |
|
奪格(ablativus) | -is (liberis) |
-is (liberis) |
-is (liberis) |
- このパターンの格変化をする形容詞
liber, libera, liberum 自由な
miser, misera, miserum
憐れな
「-, -a, -um」:語幹変化あり
第三のパターンは、単数主格で「-, -a, -um」となり、かつ、男性主格単数とそれ以外とで語幹が変化するものである。「われわれの」を意味する所有形容詞「noster, nostra, nostrum」を例にとって、格変化のパラディグマを示そう。
数・格\性 | 男性(masculinum) |
女性(femininum) |
中性(neutrum) |
|
単数(singularis) | 主格(nominativus) | - (noster) |
-a (nostra) |
-um (nostrum) |
属格(genitivus) | -i (nostri) |
-ae (nostrae) |
-i (nostri) |
|
与格(dativus) | -o (nostro) |
-ae (nostrae) |
-o (nostro) |
|
対格(accusativus) | -um (nostrum) |
-am (nostram) |
-um (nostrum) |
|
奪格(ablativus) | -o (nostro) |
-a (nostra) |
-o (nostro) |
|
複数(pluralis) | 主格(nominativus) | -i (nostri) |
-ae (nostrae) |
-a (nostra) |
属格(genitivus) | -orum
(nostrorum) |
-arum
(nostrarum) |
-orum
(nostrorum) |
|
与格(dativus) | -is (nostris) |
-is (nostris) |
-is (nostris) |
|
対格(accusativus) | -os (nostros) |
-as (nostras) |
-a (nostra) |
|
奪格(ablativus) | -is (nostris) |
-is (nostris) |
-is (nostris) |
- このパターンの格変化をする所有形容詞
nostrum, nostra, nostrum
一人称複数通性
vester, vestra, vestrum
二人称複数通性
- このパターンの格変化をする形容詞
aeger, aegra, aegrum
病気の
creber, crebra, crabrum
たびたびの
impiger, impigra, impigrum
勤勉な
niger, nigra, nigrum
黒い
piger, pigra, pigrum
怠けた
pulcher, pulchra, pulchrum
美しい
ruber, rubra, rubrum
赤い